Cái bẫy ngọt ngào của quá khứ và nghệ thuật ra quyết định sáng suốt
Bạn đã bao giờ mua một vé xem phim, ngồi vào rạp 20 phút và nhận ra bộ phim thật sự tệ? Bạn làm gì tiếp theo? Hầu hết chúng ta sẽ tự nhủ: "Thôi, lỡ mua vé rồi, ngồi xem cho hết vậy". Chúng ta tiếp tục dành thêm 90 phút cuộc đời cho một trải nghiệm không vui, chỉ vì không muốn "lãng phí" số tiền vé đã bỏ ra.
Chào mừng bạn đến với thế giới của Chi phí chìm (Sunk Cost) – một trong những cái bẫy tâm lý mạnh mẽ và phổ biến nhất, ảnh hưởng đến mọi quyết định của chúng ta từ kinh doanh, đầu tư cho đến cuộc sống cá nhân.
Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng nhau "mổ xẻ" chi phí chìm, tìm hiểu về hiệu ứng tâm lý nguy hiểm mà nó gây ra, và trả lời câu hỏi mấu chốt: Liệu chúng ta có nên đưa chi phí chìm vào phân tích kinh tế khi ra quyết định cho tương lai?
Chi phí chìm là gì?
Về mặt học thuật, Chi phí chìm (Sunk Cost) là những chi phí đã phát sinh trong quá khứ và không thể thu hồi lại được, bất kể bạn đưa ra quyết định nào trong tương lai.
Hãy nhấn mạnh vào hai đặc tính cốt lõi:
- Đã phát sinh (Already Incurred): Nó thuộc về quá khứ. Tiền đã tiêu, thời gian đã trôi qua, công sức đã bỏ ra.
- Không thể thu hồi (Cannot be Recovered): Dù bạn tiếp tục hay dừng lại, bạn cũng không thể lấy lại được chi phí này. Nó đã "chìm" và biến mất vĩnh viễn.
Ví dụ kinh điển: Một công ty dược phẩm đã chi 50 triệu USD để nghiên cứu và phát triển (R&D) một loại thuốc mới. 50 triệu USD này chính là chi phí chìm. Dù công ty quyết định tiếp tục đầu tư sản xuất hay hủy bỏ dự án, số tiền này cũng không thể lấy lại được.
Chi phí chìm đối lập hoàn toàn với chi phí phù hợp (Relevant Cost) – là những chi phí sẽ phát sinh trong tương lai và có sự khác biệt giữa các phương án lựa chọn. Chỉ có chi phí phù hợp mới có ý nghĩa trong việc ra quyết định.
"Bẫy chi phí chìm" (Sunk Cost Fallacy) - Khi lý trí bị cảm xúc lấn át
Đây chính là phần nguy hiểm nhất. Bẫy chi phí chìm, hay còn gọi là Ngụy biện chi phí chìm (Sunk Cost Fallacy), là xu hướng tâm lý khiến chúng ta tiếp tục một hành động, một dự án hay một khoản đầu tư chỉ vì chúng ta đã đổ vào đó quá nhiều nguồn lực (tiền bạc, thời gian, công sức), ngay cả khi mọi bằng chứng đều cho thấy việc tiếp tục là không hợp lý.
Tại sao chúng ta lại dễ dàng mắc bẫy đến vậy? Có ba lý do tâm lý chính:
- Sợ thua lỗ (Loss Aversion): Con người ghét mất mát hơn là yêu thích được lợi. Việc từ bỏ một dự án khiến chúng ta phải chính thức thừa nhận rằng khoản đầu tư ban đầu là một "khoản lỗ". Để tránh cảm giác đau đớn này, chúng ta cố "cứu vãn" bằng cách đổ thêm nguồn lực, với hy vọng mong manh rằng tình thế sẽ đảo ngược.
- Thiên kiến cam kết (Commitment Bias): Chúng ta muốn chứng tỏ mình là người nhất quán. Khi đã công khai hoặc âm thầm cam kết với một lựa chọn, chúng ta có xu hướng bám lấy nó để giữ thể diện và chứng tỏ quyết định ban đầu của mình là đúng đắn.
- Cái tôi cá nhân (Ego Involvement): Đặc biệt với các nhà lãnh đạo hay người sáng lập, dự án thường gắn liền với danh tiếng và cái tôi của họ. Từ bỏ dự án đồng nghĩa với việc thừa nhận mình đã sai, một thất bại cá nhân.
Ví dụ minh họa chi phí chìm trong mọi ngóc ngách cuộc sống
Bẫy chi phí chìm không chỉ tồn tại trong sách vở kinh tế, nó hiện hữu ở khắp mọi nơi.
Trong kinh doanh & đầu tư:
- Dự án phần mềm thất bại: Một công ty đã chi 1 triệu USD để phát triển một phần mềm. Đến giai đoạn cuối, họ nhận ra sản phẩm không còn phù hợp với thị trường và đối thủ đã ra mắt một giải pháp tốt hơn. Thay vì dừng lại, ban lãnh đạo quyết định "cố đấm ăn xôi", đổ thêm 500.000 USD để hoàn thiện và marketing, chỉ vì "tiếc" 1 triệu USD ban đầu. Kết quả là họ mất tổng cộng 1,5 triệu USD thay vì chỉ mất 1 triệu.
- Ngụy biện Concorde: Đây là ví dụ nổi tiếng đến mức bẫy chi phí chìm đôi khi còn được gọi là "Hiệu ứng Concorde". Chính phủ Anh và Pháp đã tiếp tục rót hàng tỷ USD vào dự án máy bay siêu thanh Concorde dù sớm biết rằng nó không khả thi về mặt thương mại. Họ không muốn thừa nhận khoản đầu tư khổng lồ ban đầu là một sự lãng phí.
- "Gồng lỗ" trong chứng khoán: Một nhà đầu tư mua cổ phiếu A với giá 100.000đ. Cổ phiếu giảm xuống còn 40.000đ do kết quả kinh doanh của công ty rất tệ. Thay vì cắt lỗ và chuyển vốn sang một cơ hội tốt hơn, nhà đầu tư tiếp tục giữ lại với hy vọng "về bờ", chỉ vì họ không muốn chấp nhận khoản lỗ 60.000đ/cổ phiếu.
Trong cuộc sống cá nhân:
- Bữa tiệc buffet "lỗ vốn": Bạn trả 500.000đ cho một suất buffet. Sau khi đã ăn no, bạn vẫn cố gắng ăn thêm một đĩa hàu nữa cho "bõ tiền", bất chấp việc bạn có thể sẽ bị đau bụng. Chi phí 500.000đ đã chìm, việc ăn thêm chỉ khiến bạn khó chịu hơn.
- Một mối quan hệ độc hại: Một người tiếp tục ở trong một mối quan hệ không hạnh phúc, chỉ vì họ đã "đầu tư" 5 năm thanh xuân vào đó và không muốn "5 năm qua trở nên vô nghĩa".
- Đọc một cuốn sách dở: Bạn cố đọc hết một cuốn sách nhàm chán chỉ vì đã mua nó hoặc đã đọc được nửa cuốn. Thời gian bạn dành để đọc tiếp có thể được dùng để đọc một cuốn sách hay hơn.
Có nên đưa chi phí chìm vào phân tích dự án?
Câu trả lời, từ góc độ phân tích kinh tế và ra quyết định hợp lý, là một tiếng "KHÔNG" dứt khoát và tuyệt đối.
Chi phí chìm không liên quan đến các quyết định trong tương lai.
Khi đứng trước một ngã rẽ, quyết định của bạn chỉ nên dựa trên việc so sánh chi phí và lợi ích sẽ phát sinh trong tương lai của mỗi lựa chọn. Những gì đã mất trong quá khứ không cung cấp thông tin gì về việc lựa chọn nào sẽ tốt hơn cho sau này.
Hãy quay lại ví dụ dự án phần mềm:
- Chi phí chìm: 1 triệu USD đã chi. Con số này là bất biến.
- Quyết định hiện tại: Có nên chi thêm 500.000 USD để hoàn thành dự án hay không?
- Phân tích hợp lý:
- Phương án A (Tiếp tục): Chi phí tương lai là 500.000 USD. Doanh thu kỳ vọng trong tương lai (sau khi phân tích lại thị trường) là 200.000 USD. => Lỗ ròng tương lai: 300.000 USD.
- Phương án B (Dừng lại): Chi phí tương lai là 0. Doanh thu tương lai là 0. => Lợi ích ròng tương lai: 0.
So sánh hai phương án, rõ ràng Phương án B (Dừng lại) là lựa chọn tốt hơn, vì nó giúp công ty không mất thêm 300.000 USD. Việc "tiếc" 1 triệu USD đã chìm để rồi mất thêm 300.000 USD nữa là một quyết định sai lầm về mặt kinh tế.
Nghệ thuật "cắt lỗ" - Làm sao để vượt qua bẫy chi phí chìm?
Nhận biết được cái bẫy là bước đầu tiên, nhưng thoát khỏi nó đòi hỏi sự kỷ luật và dũng cảm.
- Tái định hình câu hỏi: Thay vì hỏi "Mình đã mất bao nhiêu rồi?", hãy hỏi "Nếu hôm nay là ngày đầu tiên, với những thông tin mình đang có, mình có đầu tư vào dự án/hành động này không?". Nếu câu trả lời là không, hãy dừng lại.
- Tập trung vào chi phí cơ hội: Thay vì nghĩ về những gì đã mất, hãy nghĩ về những gì bạn có thể đạt được nếu dùng nguồn lực (tiền bạc, thời gian) cho một phương án khác tốt hơn.
- Tìm kiếm góc nhìn khách quan: Hãy tham khảo ý kiến từ một người ngoài cuộc, người không bị ràng buộc cảm xúc với những "chi phí chìm" của bạn. Họ sẽ có một cái nhìn lý trí hơn.
- Chấp nhận và bước tiếp: Thừa nhận rằng quyết định trong quá khứ là sai lầm không phải là thất bại. Thất bại thực sự là khi biết sai mà vẫn tiếp tục. Dũng cảm "cắt lỗ" là một biểu hiện của sự thông thái và kỷ luật.
- Thiết lập "điểm dừng" trước khi bắt đầu: Đối với các dự án lớn, hãy xác định trước các tiêu chí cụ thể (về thời gian, ngân sách, kết quả thị trường). Nếu dự án không đạt được các tiêu chí này tại các điểm đánh giá, quyết định dừng lại sẽ trở nên dễ dàng và ít cảm tính hơn.
Lời kết
Chi phí chìm là một phần không thể tránh khỏi của cuộc sống và kinh doanh. Chúng là những bài học của quá khứ. Tuy nhiên, việc để những bóng ma của quá khứ này điều khiển các quyết định trong tương lai chính là "Bẫy chi phí chìm".
Học cách nhận biết và phớt lờ chi phí chìm là một trong những kỹ năng quan trọng nhất để ra quyết định sáng suốt. Nó đòi hỏi chúng ta phải tách biệt cảm xúc khỏi lý trí, dũng cảm thừa nhận sai lầm và luôn hướng về tương lai. Như người ta thường nói, đừng khóc vì sữa đã đổ, hãy lo đi mua một bình sữa mới. Đó chính là nghệ thuật của việc ra quyết định hiệu quả.
